Së fundi në Gjakovë u shfaq premiera e dramës “Vojçeku” në regji të Zana Hoxhës.
Në këtë interpretim skenik të fatit njerëzor, personazhi kryesor, Vojçeku, shfaqet si një reflektim i fuqishëm mbi ekzistencën dhe shtypjen e njeriut nga rrethanat, duke ngritur pyetjen thelbësore: A është njeriu i lirë, apo i robëruar nga fati dhe e kaluara e tij?
Në dramën “Vojçeku”, fëmijëria e protagonistit nuk eksplorohet drejtpërdrejt, por prania e një djali të vogël në skenë si personifikim i kujtesës së tij thekson peshën e së kaluarës në formësimin e tragjedisë së tij.
Ky element skenik krijon një lidhje të fuqishme mes kujtesës dhe fatit, duke thelluar kuptimin e rrënjëve të vuajtjes së Vojçekut.
I shtypur në fëmijërinë e tij, Vojçeku na kujton thënien e Friedrich Nietzsche “Ai që lufton me përbindësha duhet të kujdeset që të mos bëhet vetë një përbindësh.”
Tragjedia e tij nuk është një ngjarje e rastësishme, por një vazhdimësi e pashmangshme, ku ai, i shtyrë nga dhuna dhe padrejtësia, shkatërron gjithçka përreth vetes.
Vojçeku paraqitet si një individ i thyer, i shtypur nga varfëria dhe padrejtësia sociale. Ai nuk është në gjendje të ngrihet mbi rrethanat e tij, duke sugjeruar se jeta e tij ka qenë e dënuar që në fillesë. Nga një këndvështrim psikologjik dhe filozofik, fëmijëria e tij mund të shihet si një periudhë ku ai mësohet me nënshtrimin dhe me mungesën e fuqisë për të ndryshuar fatin e tij. Mungesa e një baze të fortë emocionale e bën atë të pambrojtur ndaj shfrytëzimit, duke e çuar drejt shkatërrimit.
Në këtë mënyrë, fëmijëria e Vojçekut nuk është thjesht një e kaluar e errët, por një fillim i pashmangshëm i tragjedisë që ai jeton. Përmes syve të tij shohim një individ të luhatur mes instinktit dhe moralit, mes arsyes dhe çmendurisë. Drama e tij mishëron idetë ekzistencialiste, ku njeriu përballet me absurditetin e jetës dhe kufizimet e jashtme që formësojnë fatin e tij. Ai nuk është vetëm një viktimë e fatkeqësisë, por një simbol i pashmangshmërisë së vuajtjes që përcakton ekzistencën njerëzore.
Adaptimi i Jack Thorne dhe një regji fantastike nga Zana Hoxha e sjellin këtë dilemë në një kontekst modern, duke dëshmuar se sfidat e Vojçekut nuk i përkasin vetëm një epoke të largët, por janë universale.
Në një shoqëri ku individi shpesh ndihet i papërfillshëm përballë forcave të mëdha sociale, Vojçeku bëhet një pasqyrë e realitetit tonë, duke na bërë të reflektojmë mbi kufijtë e lirisë sonë dhe mbi peshën e ekzistencës.
Kjo shfaqje nuk është thjesht një rrëfim tragjik, por një ftesë për të menduar mbi njeriun – mbi atë që e shkatërron dhe mbi shpresën e heshtur për një realitet ndryshe.
Në thelbin e saj, tragjedia e Vojçekut është historia e një njeriu të shfrytëzuar në të gjitha aspektet – ekonomikisht, psikologjikisht, moralisht dhe emocionalisht. Ai është viktimë e një shoqërie që e përdor dhe e flak tutje kur nuk i nevojitet më.
Ironia më e madhe qëndron në faktin se, pasi është shkatërruar nga të gjitha këto forma shtypjeje, shoqëria e gjykon si përbindësh. Ai nuk shihet si një njeri që ka vuajtur, por si një kriminel që duhet të përballet me pasojat. Viktima kthehet në fajtor – një fenomen që nuk gjendet vetëm te Vojçeku, por edhe në realitetin tonë.
Në një kuptim më të gjerë filozofik, Vojçeku nuk është vetëm një individ, por një simbol i të gjithë atyre që shtypen nga një sistem i padrejtë. Ai është një dëshmi se si shoqëria mund të shfrytëzojë një njeri deri në pikën kur ai nuk ka më asgjë për të humbur – dhe më pas ta gjykojë për dëshpërimin e tij.
A është Vojçeku një viktimë, apo një pasqyrë e shoqërisë që e krijoi? Kjo dilemë vazhdon të mbetet e hapur, duke na sfiduar të reflektojmë mbi përgjegjësinë kolektive ndaj individëve të shtypur dhe mbi mënyrën se si shoqëria formëson fatin e tyre.
Jeta e Vojçekut është poshtërim i pafundmë. Nga të gjithë ai përqeshet, përbuzet, nënçmohet. Në skenën e teatrit “Hadi Shehu” në Gjakovë, “Vojçeku” i Georg Büchnerit nën regji të Zana Hoxhës është vënë si version më modern i veprës, me tekst të përshtatur nga dramaturgu anglez Jack Thorne. Aty bashkëjetojnë çmenduria, efekti i punës çnjerëzore, alkoolizmi dhe jo vetëm. Fundi është tragjik, e në realitet është alarm
Shfaqje përmasash të tilla, synojnë efektin që zgjat te publiku. Provon ta arrijë atë që teatri e synonte qysh në zanafillë – katarsisin. Këtë rol ka “Vojçeku” i njërit prej dramaturgëve më të mëdhenj gjermanë, Georg Büchner. Nën regji të Zana Hoxhës, rrëfimi i frymëzuar në ngjarje të vërtetë është zbardhur në Gjakovë dhe sipas regjisores ai rezonon mjaft mirë edhe me këtë qytet. Drama është portret i fuqishëm dhe thellësisht emocional i vuajtjes dhe efektit shkatërrues të padrejtësive në shoqëri.
Në skenën e teatrit “Hadi Shehu” në Gjakovë, “Vojçeku” është vënë si version më modern i veprës, me tekst të përshtatur nga dramaturgu anglez Jack Thorne. Aty bashkëjetojnë çmenduria, efekti i punës çnjerëzore, alkoolizmi dhe jo vetëm.
Vepra që shquhet si gur themeltar për teatrin gjerman ka në qendër Franz Vojçekun, ushtarin që plotëson të ardhurat e tij të pamjaftueshme duke kryer punë nga më të çuditshmet. Madje duke “helmuar” veten duke marrë pjesë në eksperimente njerëzore.
Me t’u ngritur perdet e skenës, paralelisht nis edhe muzika me ritme rocku, interpretuar nga Kreshnik Koshi. Skena dashurie në hapje të shfaqjes bëjnë të ditur se njëra nga temat qendrore është po ashtu dashuria e kryepersonazhit për gruan e tij, Marian, që luhet nga aktorja Vlora Dervishi.
Vojçek, rol që e luan aktori Bujar Ahmeti, duke u kthyer shpejt në detyrën e tij si ushtar, zbulon karakterin e tij prej burri besnik dhe jolakmitar derisa flet me mikun e tij më të afërt dhe të vetmin. Është Andrew, që luhet nga aktori Edi Kastrati, si karakter krejt i kundërt nga protagonisti qendror. Por zbulohet edhe gjendja e tij financiare. Vështirësitë e klasës punëtore mund të përmblidhen si temë e komplet dramës. Ngjarja zhvillohet në Gjermani.
Jeta e Vojçekut është poshtërim i pafundmë. Nga të gjithë ai përqeshet, përbuzet, nënçmohet. Veçmas nga kapiteni i tij, që luhet nga Arbies Komoni. Paralele midis të pasurit dhe të varfrit ngrihen veçmas kur gruaja e kapitenit, Megi, që luhet nga Aurita Agushi, e viziton Marian, që i jep për detyrë të shpërndajë dy mijë zarfe nëpër qytet. Sipër shtëpisë ku ata banojnë është thertorja që kundërmon rëndë.
Kur Vojçeku ndeshet në një formë për të siguruar para, gjendja e rëndë financiare reflektohet kur nuk i intereson fare të dijë sesi praktikohet ajo dhe cilat janë efektet e pasojat. Është testim medikamentesh për të parë sesi trupi reagon ndaj tyre.
“Një djalë që jeton në kushte të vështira dhe që e do shumë gruan e tij. Ai do ta ndryshojë pak jetën e tij duke iu nënshtruar një testi mjekësor i cili e çon në një gjendje tjetër mendore”, ka thënë aktori Bujar Ahmeti që luan rolin që ia jep dramës edhe titullin.
Ngjarjet vijnë edhe si pasojë e traumave nëpër të cilat ka kaluar protagonisti (Foto: Rilind Beqa)
Ka thënë se në shfaqje, mirësia e Vojçekut keqpërdoret dhe shfrytëzohet naiviteti i tij.
“Ky është një motërzim, dramatizim i tekstit të Büchner ku autori ka bërë një ndryshim ku vjen në pah karakteri i një djali të rëndomtë, që nuk e ka gjendjen e mirë financiare, i cili i nënshtrohet testit. Njerëzit përreth tij ia lakojnë komplet jetën, ia keqpërdorin mirësinë e tij, naivitetin e tij dhe fillon gradualisht të bjerë në ato pozita çfarë janë të shkruara në tekst e që ne i kemi ekzekutuar me performancë”, ka thënë aktori Bujar Ahmeti.
Dieta e rreptë e mjekes, të cilën e luan Altina Kusari, e çon përherë e më shumë në çmenduri. Fillon të ketë halucinacione. Sheh veten si fëmijë tek vrapon duke ikur nga e ëma. Vojçekun e vogël e luan Eden Kastrati.
Aktorja Aurita Agushi e konsideron tematikën e kësaj shfaqje si tejet emocionale.
“Jam pritur shumë mirë nga kolegët, më kanë bërë të ndihem si në shtëpi. Procesi ka shkuar vaj. Kjo sigurisht kur punon. Tema është shumë e vështirë, shumë e rëndë, shumë emocionale. Ka situata shumë dramatike, deri në tragjedi. Ne themi që para premierës jemi si bombë me sahat, por që në fund ky rezultat që e patë, është rezultat i punës së jashtëzakonshme, në radhë të parë të Zanës, pastaj aktorët, por edhe i gjithë stafi që nuk shihet në skenë”, është shprehur ajo.
Me t’u ngritur perdet e skenës, paralelisht nis edhe muzika me ritme rocku, interpretuar nga Kreshnik Koshi (Foto: Rilind Beqa)
Nga gjendja e rëndë psikologjike, papritmas Vojçekun e kap frika nga vdekja. Kthehet në përbindësh në raport me bashkëshorten. Nis të shfaqet temperamenti i tij. Përballet me të kaluarën e tij e cila nuk duket aq e mirë. Ai është rritur pa prindër. Duke takuar fëmijërinë e tij, i rëndohet edhe më shumë gjendja.
Aktori Ahmeti ka thënë se është dashur të hulumtohet mirë materiali për të kuptuar gjendjen e personazhit.
“Është pak sfiduese sepse duhet të hulumtohet, duhet ditur çfarë krizash nervore, çfarë problemesh e shqetësimesh ka. Në bashkëpunim me Zanën, gjithë ekipin, me shumë sugjerime e propozime kemi ardhur deri te ky rezultat. Shpresoj që kemi bërë punë të mirë. Besoj se publiku i Gjakovës do ta presë mirë këtë shfaqje dhe shpresoj se do të ketë jetë të gjatë”, është shprehur ai.
Goditjen e fundit kryepersonazhi e merr nga miku më i afërt i tij, Andrew.
Aktori Edi Kastrati, që e luan këtë rol, ka thënë se ky personazh është pasqyrë e sjelljes së njerëzve që na rrethojnë dhe mënyrës sesi ata ndikojnë në jetë.
“Andrew është njëri prej personazheve, mik i afërt dhe i vetmi i Vojçekut, që e pamë shumë mirë se çfarë ndodhi me të, sesi ia gatoi dhe sesi ia bërë jetën. Një personazh shumë i mirë, i cili na tregon shumë mirë, shumë qartë se duhet të kemi shumë kujdes me rrethin që na rrethon, sidomos në këto rrethana që po jetojmë. Rrethi është i vetmi shqetësim i njerëzve. Rrethi që na shtyn të bëjmë gjëra, që na komploton dhe na rregullon situatat e këqija. Mendoj se kemi arritur ta realizojmë atë që autori ka dashur ta thotë me Andrew”, është shprehur ai.
Shfaqja “Vojçeku” zgjat dy orë dhe s’është fort lehtë ta mbajë ritmin e të mos e prekë monotoninë. Procesin e punës, Kastrati e ka konsideruar sa të mundimshëm, aq të kënaqshëm.
“Tash jemi liruar krejtësisht prej një emocioni, pasi patëm shumë emocione të them të drejtën. Shfaqje e mundimshme për ne, por shumë e kënaqshme, sidomos kur e shohim që ka rezultuar me sukses te publiku, ne jemi shumë të kënaqur me rezultatin”, ka thënë ai pas shfaqjes.
E aktori Bujar Ahmeti e konsideron si punë të madhe të krejt ekipit të shfaqjes.
“Jemi kënaqur shumë. Ka qenë punë intensive, për mua është shumë kënaqësi të punoj në Teatrin e Gjakovës, është qyteti im dhe për të dytën herë po punoj edhe me Zanën. Jam shumë i lumtur, besoj që e kemi jetësuar një shfaqje shumë të mirë”, është shprehur ai.
Në shfaqje, dashuria midis personazheve është e shtirur. Tradhtia shfaqet haptazi e tërthorazi. Një element sa i çuditshëm, po aq edhe asi që zgjon kureshtje, ka qenë materiali prej plastike, me ngjyrë të zezë, që zgjatet në një pjesë të skenës. Roli i tij zbulohet vetëm në fund kur Maria pështillet me të si një shenjë mbrojtjeje nga Vojçeku, por ngulfatet nga ai po me këtë material. Po në të njëjtën formë e vret edhe veten.
Regjisorja e shfaqjes, Zana Hoxha, ka thënë se krejt këto ngjarje vijnë edhe si pasojë e traumave nëpër të cilat ka kaluar protagonisti.
“Shfaqja ka të bëjë me një person fatkeq, Vojçekun, i cili ka kaluar nëpër trauma gjatë fëmijërisë së tij, të cilat vihen në pah dhe zmadhohen edhe më shumë kur ai bëhet pjesë e një eksperimenti mjekësor, për shkak të kushteve të vështira që e shtyjnë drejt këtij eksperimenti. Ai humb gjënë më të dashur në jetë – gruan e tij – e cila përfundon e vrarë nga ai dhe ai vret veten. Një fund tragjik, por mendoj se nuk mund të ketë një fund të lumtur pas kësaj”, është shprehur ajo.
Ka bërë të ditur se provat kanë nisur më 15 janar dhe se janë gjithsej 24 ditë prova për shfaqjen dyorëshe.
“Ka pasur angazhim maksimal nga tërë ekipi dhe jam shumë e lumtur me rezultatin sepse ky teatër është i vetmi i tillë në Kosovë me këto përmasa infrastrukturore. E di që publiku sonte është emocionuar, jam emocionuar edhe unë dhe kemi arritur të nxjerrim më të mirën që kemi mundur. Është realizuar koncepti im dhe ajo çfarë unë kam dashur me këtë shfaqje. Besoj se sonte ka ardhur një frymë e kësaj shfaqje edhe te publiku”, ka thënë regjisorja Hoxha.
Në shfaqje ka edhe skena humori midis aktorëve, por me të njëjtin efekt nuk përcillen te publiku. Hoxha ka thënë se këto skena qëllimisht nuk janë zmadhuar.
“Në të njëjtën kohë paralelisht ndodhin gjëra shumë të dhimbshme dhe ato momente humori janë me cinizëm, me sarkazmë dhe nuk kemi dashur t’i rrisim ato më shumë sepse pastaj del që personazhi mund të jetë edhe më tragjik sesa është. Mendoj se e kemi bërë një shfaqje e cila lirisht mund të reprezentojë Gjakovën në shumë nivele”, ka thënë regjisorja.
Bujar Ahmeti në rolin e Vojçekut dhe Edi Kastrati në Andrew në shfaqjen “Vojçek” (Foto: Rilind Beqa)
Muzika e shfaqjes është kompozuar nga Tomor Kuçi, ndërsa lëvizjet skenike janë nga Nicoletta Bonanni nga Anglia. Skenografinë dhe kostumet i ka punuar anglezja Grace Rumsey.
“Bashkëpunimi ka shkuar shumë mirë që nga fillimi. E kemi dizajnuar bashkë si pjesë e një projekti konceptual dhe pastaj Zana më tha se me të vërtetë do ta bëjmë këtë skenografi. Është nder ta punoj në këtë teatër kaq të mrekullueshëm, veçmas që ky është dizajni i parë profesional i imi”, është shprehur Grace Rumsey.
“Vojçeku” i Büchnerit konsiderohet si një nga dramat më të interpretuara dhe më me ndikim në letërsinë gjermane. Sipas të dhënave për shfaqjen, autori u frymëzua nga historia e vërtetë e Johann Christian Woyzeck, parukier dhe ushtar i Lajpcigut, i cili në vitin 1821, si shkak i xhelozisë, vrau Christiane Woost me të cilën bashkëjetonte.
Büchner e shkroi tekstin e shfaqjes në vitin 1836, por mbeti i papërfunduar si pasojë e vdekjes së tij nga tifoja në shkurt 1837. Por ai do të sqaronte qëllimet e tij për veprën nëpërmjet një letre që do të linte pas.
“Unë nuk e përbuz askënd, veçanërisht për shkak të intelektit ose edukimit, pasi nuk është fuqi e askujt që të mos bëhemi kryetarë ose kriminelë – sepse në të njëjtat kushte do të bëheshim të gjithë të njëjtë, ose sepse nga jashtë kushtet na gënjejnë të gjithëve”, do të shkruante autori Büchner.
Një mesazh të tillë e lë si jehonë edhe “Vojçeku” i Gjakovës.
Jeta e Vojçekut është një poezi e dhimbshme e tragjedisë së individit, një përjetim i pafundmë i përçmimit dhe keqtrajtimit që çon në shpërbërje dhe vetëshkatërrim. Përmes transformimit të dramës së Georg Büchnerit, të përshtatur nga dramaturgu Jack Thorne, Zana Hoxha solli një verzion bashkëkohor dhe universalisht të dhimbshëm të kësaj historie, duke e kthyer Vojçekun në një simbol të dehumanizimit dhe tjetërsimit.
Më 21 shkurt 2025, në Teatrin “Hadi Shehu” në Gjakovë, shfaqja erdhi një pasqyrë të thellë të individit të dehumanizuar, ku çdo detaj skenik, ishte një reflektim i mundimeve të një njeriu që humb lidhjen me realitetin e tij. Regjia e Hoxhës fokusohej në gjendjen psikologjike të protagonistit, duke e pasqyruar mënyrën se si ai, përmes një eksperience të pafund dhune, humbet jo vetëm identitetin, por edhe aftësinë për të vepruar si një subjekt i lirë.
Fati i Vojçekut është i paracaktuar: dhuna dhe traumat që ai ka përjetuar që në fëmijëri e çojnë atë drejt një fundi tragjik. Ai shndërrohet në një objekt eksperimentesh dhe një ushtar pa zë. Vojceku është viktimë e një bote që e përdor, por nuk e pranon si të barabartë.
Në skenën e konceptuar nga Grace Rumsey, gjithçka është e mbuluar nga një errësirë e padukshme. Ngjyrat e ftohta, materialet plastike dhe objektet që krijojnë një atmosferë të ngurtë, shërbejnë si simbole të robërisë së individit. Ky është një vend ku liria nuk ekziston, dhe çdo hap është i mbërthyer në grackat e një sistemi që e përjashton njeriun nga çdo mundësi për të jetuar si individ i plotë.
Me gjithë tragjedinë që ajo përmban, shfaqja nuk është thjesht një portret i Vojçekut, por një thirrje alarmante ndaj shoqërisë. Ajo pasqyron përmasat e asaj që mund të ndodhë kur njeriu humb lidhjen me njerëzoren dhe të drejtat themelore të tij. “Vojceku” la një jehonë të thellë te publiku, duke ngritur pyetje të rëndësishme mbi padrejtësitë shoqërore, dhunën, tjetërsimin e individit dhe, mbi të gjitha, mbi rëndësinë e shëndetit mendor dhe përgjegjësinë kolektive që bartim si shoqëri.
Premierën e “Vojçekut” paten rastin ta ndjekin rreth 580 persona në audiencë.
Kjo shfaqje është bashkëproduksion i Teatrit “Hadi Shehu” dhe Artpolis mbështetur nga Komuna e Gjakovës dhe UNFPA.
Më 27 dhjetor 2024, në mjediset e Hanit të 2 Robertëve në Prishtinë, një zë i fuqishëm u ngrit kundër heshtjes dhe tabuve.
“Monologjet e Vaginës”, leximi skenik i bazuar në tekstin ikonik të Eve Ensler dhe me regji të Zana Hoxhës, solli në qendër të vëmendjes histori të grave që sfidojnë censurën dhe dezinformimin në një shoqëri ku edukimi seksual vazhdon të jetë një temë tabu.
Përmes performancave të jashtëzakonshme të aktoreve Ilire Vinca, Sheqerie Buqaj, Qendresa Kajtazi, Xhejlane Tërbunja, Zana Berisha dhe Blerta Gubetini, publiku dëgjoi rrëfime të guximshme që shkojnë përtej margjinalizimit dhe stigmatizimit. Çdo monolog ishte një akt emancipimi, një thirrje për të reflektuar mbi lirinë e trupit dhe fuqinë e fjalës.
Ky aktivitet, i organizuar nga Artpolis me mbështetjen e UNFPA-së, nuk ishte vetëm një ngjarje kulturore. Ishte një përpjekje për të krijuar një hapësirë ku të pathënat të dëgjoheshin dhe ku edukimi seksual të trajtohej si një çështje thelbësore për një shoqëri të shëndetshme. Në diskutimin që pasoi, udhëhequr nga regjisorja Zana Hoxha dhe me panelistet Mirishahe Syla dhe Adelina Berisha, u artikuluan sfidat e grave në Kosovë, veçanërisht në sfondin e rritjes së lëvizjeve anti-feministe. Panelistet theksuan rrezikun e rikthimit të normave represive dhe rëndësinë e një aktivizmi të zëshëm dhe të koordinuar.
Leximi skenik ishte një reflektim mbi raportin e shoqërisë me trupin e gruas – jo vetëm si një entitet fizik, por si simbol i rezistencës dhe pavarësisë. Në një kohë kur trupi i gruas vazhdon të jetë terren luftërash ideologjike dhe politike, ky tekst na kujton se fuqia e fjalës është një mjet thelbësor për çlirim. “Monologjet e Vaginës” u bë një pasqyrë e brishtë dhe e fuqishme e dhimbjeve dhe triumfeve, duke na shtyrë të reflektojmë mbi rolin tonë në angazhimin për barazi e drejtësi.
Në thelb, kjo ngjarje ishte një akt solidariteti – duke na kujtuar se stigma dhe heshtja mund të thyhen. “Monologjet e Vaginës” shërbyen si një përvojë transformuese, një kujtesë e fortë se të flasësh është akt guximi dhe lirie.
Më 5 nëntor 2024, premiera e shfaqjes “Gratë e Trojës” u mbajt në Teatrin Dodona në Prishtinë, e ndjekur nga repriza më 6 nëntor. Kjo vepër e fuqishme teatrale, me regji nga Zana Hoxha dhe Maja Mitić, solli në skenë një ripërpunim feminist të tragjedisë së Euripidit, duke ndriçuar traumat e përhershme të luftës dhe qëndresën e grave që ballafaqohen me tmerret e saj.
Pas prezantimeve në Prishtinë, Gratë e Trojës udhëtoi drejt Beogradit, ku u shfaq më 22 dhe 23 nëntor 2024 në Qendrën për Dekontaminim Kulturor (CZKD). Gjatë katër prezantimeve, mbi 370 spektatorë përjetuan një produksion që shndërroi skenën në një hapësirë reflektimi, zie dhe rezistence. Në një botë që ende dëshmon shkatërrimin në Gaza dhe Ukrainë, kjo shfaqje ngjalli emocione të thella, duke shërbyer si pasqyrë e historisë dhe thirrje për paqe.
Me një qasje regjisoriale bashkëkohore, shfaqja ndërthur rrëfimet nga Troja e lashtë me zonat moderne të luftës—nga Ballkani i viteve ’90, Somalia, e më gjerë. Gratë e Trojës kujton se lufta nuk përfundon me heshtjen e armëve; plagët e saj mbeten të hapura për breza të tërë. Kjo vepër fuqizon zërat e grave që, përgjatë historisë, kanë përjetuar zhvendosjen, humbjen dhe shtypjen, por që vazhdojnë të luftojnë për dinjitet dhe drejtësi.
Figurat e Hekubës, Kasandrës dhe Andromakës tejkalojnë kufijtë e tragjedisë antike, duke mishëruar vuajtjet e grave të sotme. Ato janë nëna që vajtojnë bijtë e tyre, bija të privuara nga e ardhmja dhe gra të detyruara në mërgim. Në luftë, ato shpesh shihen jo si të mbijetuara, por si plaçkë—e megjithatë, zërat e tyre, që jehonin dikur në lashtësi, kërkojnë të dëgjohen edhe sot.
Shfaqja u realizua në gjuhën shqipe dhe serbe, me titra në anglisht, dhe solli në skenë një kast të talentuar aktorësh: Maja Mitić, Shpëtim Selmani, Semira Latifi, Branka Stojković, Qëndresa Kajtazi, Labinot Raci dhe Aleksandar Stoimenovski.
Një bashkëpunim mes Artpolis dhe Komitetit të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut në Serbi, Gratë e Trojës u mundësua me mbështetjen e Bashkimit Evropian. Megjithatë, përmbajtja e shfaqjes mbetet përgjegjësi ekskluzive e Artpolis dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.
Më shumë se një shfaqje teatrore, Gratë e Trojës është një kujtesë, një ballafaqim dhe një thirrje—një testament për qëndresën e shpirtit njerëzor përballë mizorisë së pamëshirshme të luftës.
Mediumi i njohur francez AFP, i ka dedikuar një artikull, dy grave ballkanase, njëra kosovare dhe tjetra serbe, për adaptimin e një tragjedie të lashtë greke që vë theksin jo tek shkatërrimi që lufta iu shkakton grave, por tek aftësia e grave për t’u shëruar e rezistuar.
Bëhet fjalë për veprën e njohur “Gratë Trojane”, tragjedi e shkruar nga Euripidi, e shfaqur për herë të parë në vitin 415 para Krishtit dhe kjo vepër është një dënim i ashpër i mizorive të luftë. Tragjedia fokusohet në mjerimin dhe padrejtësitë që përjetojnë gratë e Trojës pas konfliktit ndërmjet popullit të tyre dhe grekëve.
Tani, kjo vepër e lashtë greke është adaptuar nga dy artistet Zana Hoxha (që vjen nga Kosova) dhe Maja Mitic (që vjen nga Serbia) dhe është shfaqur në Prishtinë dhe Beograd.
Versioni i Hoxhës dhe Mitic, për sa i përket veprës, ka një fokus të veçantë, shkruan AFP.
“Në versionin tonë, ne ecim përpara duke u kujdesur gjithashtu për njëra-tjetrën, duke gjetur mënyra për të shpëtuar fëmijët tanë”, ka deklaruar Hoxha e cila është regjisore e shfaqjes “Gratë e Trojës”.
“Kjo tregon se në mes të konfliktit dhe luftës, në mes të urrejtjes, gratë janë ato që gjejnë mënyra për të rezistuar”.
Siç shkruan AFP, ky adaptim i veprës i jep jehonë diskutime të pafundme ndërmjet politikanëve [burra] të Serbisë dhe Kosovës, të cilët një çerek shekulli pas përfundimit të luftës, ende nuk kanë arritur një paqe të qëndrueshme. Gratë në këtë rast, negociojnë në skenën e dizajnuar me seriozitet.
Si kosovare dhe regjisore feministe, Hoxha e cila “ende ka kujtime të hidhura nga lufta”, ajo deklaroi për mediumin se “ishte e rëndësishme ta realizonin këtë shfaqje, sepse fatkeqësisht është shumë relevante edhe sot”.
PËRTEJ GJUHËS
Në dramën e Euripidit, gratë e Trojës martohen dhunshëm me armiqtë e tyre, vriten dhe sakrifikohen mbi varret e burrave që ranë në betejë.
Ato janë viktimat e luftës që pason.
“Kjo histori duhej të tregohej nga dy gra”, thotë Mitic, e cila është bashkë-regjisore e Hoxhës.
“Burrat, ata bëjnë luftërat… Pasojat bien mbi gratë dhe fëmijët e tyre”, u shpreh ajo.
Mitic e portretizon Hekubën, ish-mbretëreshën e Trojës, së cilës fëmijët i sakrifikohen, njëri pas tjetrit, për shkak të marrëzive të luftës.
Ajo reciton tekstin e Euripidit në gjuhën serbe, derisa Taltibi, që vjen për t’i njoftuar gratë për fatin e tyre, përgjigjet në shqip.
Përkthimi në anglisht shfaqet në murin mbrapa.
Ajo që me të vërtetë është në një moment në këtë shfaqje, shikuesit nuk mund të dallojnë më gjuhët e ndryshme, sepse siç shkruan AFP, dhimbja është universale.
“Marëdhënia, emocionet që këta aktorë janë në gjendje t’i bartin, janë më të rëndësishme se barrierat gjuhësore”, u shpreh Hoxha.
“ARTI KA FUQI”
Dhe, pavarësisht nëse flasin serbisht, shqip ose anglisht, shkruan AFP, gratë trojane i bëjnë audiencat të reflektojnë dhe t’i zemërojnë.
“Edhe personazhet tona janë të zemëruara”, shpjegon Hoxha. “Thonë, ‘mjaft më, nuk e duam më këtë’. “Pse po vuajmë? Pse duhet që Kasandra të ekzistojë ende sot? Pse Andromaka duhet të humbasë fëmijën e saj?”.
Në një moment të shfaqjes, Andromaka thotë se dëshiron të mund të ecë lirshëm me burrin dhe djalin e saj, pa u ndjerë e kërcënuar në rrugë, kujton Hoxha. Kjo ndjesi mbetet e pandryshuar për gratë sot, sipas saj.
“Ka vetëm disa vende në botë ku ndihem plotësisht e sigurt për të qenë vetvetja. Ne po përpiqemi ta ndryshojmë këtë”, shtoi ajo. “Nuk mendoj se shfaqja vet mund ta bëjë këtë. Por, arti e ka fuqinë të të sjellë diçka që ndoshta nuk e kishe ditur as që ekzistonte”.
Theksi në adaptimin e Hoxhës dhe Mitic mbi rëndësinë universale të shqetësimeve të protagonistëve shtrihet edhe në zgjedhjen e kostumeve të tyre.
Personazhet janë të veshur në lëkurë të zezë dhe çizme deri te kyçet e këmbës — një uniformë që mund t’i përkasë çdo ushtrie në botë.
Po ashtu, Hekuba mund të jetë çdo nënë që vajton kudo në botë.
Është një histori për gratë dhe luftën “në çdo pjesë të botës, në çdo shekull, në çdo kulturë, në çdo fe”, tha Mitic.
“Kjo është historia që Euripidi e shkroi shekuj më parë, por në fakt ne shohim përsëritjen e të njëjtit model gjatë luftës, pas luftës – përdhunime, kriminelë, gjithçka. Ajo që shohim në këtë shfaqje, e shohim vërtet (sot) në Ukrainë, Gaza, ose në Kosovë, Bosnje, ose kudo ku ndodhin konflikte, përfshirë Somalinë dhe Sudanin”, tha Mitic. /Telegrafi/
Të vdekurit tashmë nuk preken, sepse frika, agonia, dhe vuajtjet rëndojnë më së shumti mbi ata që kanë mbijetuar. Me një dallim të shënueshëm prej veprës origjinale të Euripidit, ku perdet bien me vaje e tragjedi, kjo performancë sjell shpresë nëpërmjet ndërfutjes së momenteve me humor
Sot, shkrehja e thirrjeve kundër luftës mund të duket si gjëja më e lehtë për t’u bërë. Për fat të keq, ka raste e raste kur është si për dreq zor që të shquhet vija ndarëse mes zemëratës së njëmendët dhe gjakimit për të bërë kapital moral, shtirjes për drejtësi morale apo vetafirmimit egoist. Megjithëkëtë, kur thirrjet kundër luftës ngrihen mbi themele vuajtjesh njerëzore mes vigmash, çirrjesh e vajesh të pikëllimta, arti i madh e përshkon tejpërtej ndërgjegjen njerëzore. Mbi sfondin e së tashmes së tij me luftëra të kurrëmbarimta që po e pllakosnin Greqinë e shekullit të 5-të para erës sonë, Euripidi zëroi botën e brendshme copë-copë të grave fatkeqe dhe makthit të kudondodhur të luftës.
E krijuar në vitin e largmë 415 para erës sonë, drama Trōiades nuk sjell mejdanet heroike të Trojës, mësymjet plot dalldi kundër mureve e bedenave të saj, trillet e Zotave apo rrengjet e palëve të hasmuara. Përkundrazi, Hekuba, Kasandra, Andromaka, Helena dhe kori i grave të vrerosura janë heroinat tragjike në shkrumbnajën e luftës së hatashme. Fitues e humbës qëndrojnë njësoj përballë stivës me të vdekur, mes të cilëve janë edhe më të dashurit e tyre dhe gjithë ajo botë e shuar që duket sikur nuk ekzistoi askurrë. Nëpërmjet dramës së tij, Euripidi e rifrymëtoi të kaluarën homerike, madje anën më të errët të saj, për të aluduar tek e tashmja e zymtë dhe lemeritëse ku poliset greke, të zhytura në luftëra ndërmjet vete, po i skalisnin vetes një epitaf turpi.
Aty ku Euripidi vetëm me ngurrim shfaqte ndonjë kundërvënie ndaj Zotave për shpërfilljen e tyre, kjo performancë nga Prishtina plot guxim e pa fije frike thotë që vetë feja është fabrikë dhune. Bota e rrënuar e Trojës ka viktima andej e këndej, por të vdekurit tashmë nuk preken, sepse frika, agonia, dhe vuajtjet rëndojnë më së shumti mbi ata që kanë mbijetuar
Troja e lashtë, Troja moderne
Vepra antiluftë e Euripidit ka rezonime të gjithëkohshme e të gjithëbotshme, por rimbushja e saj me gjuhë të re, me zëra të rinj e prekje bashkëkohore është një grishje e fortë që të ulesh, posi teatërdashësit e dikurshëm athinas me rastin e Dionisisë, e të shohësh produksionin më të ri të Euripidit. Ndjesi të tilla shpërvilen edhe në performancën teatrore “Gratë e Trojës” e bashkëregjisoruar nga Zana Hoxha dhe Maja Mitić, që për të dytin vit me radhë u shfaq në Teatrin Dodona në Prishtinë. Me fillesë nga një proces krijues bashkëpunimi mes Prishtinës e Beogradit, shfaqjet e saj për dy mbrëmje me radhë, më 5 dhe 6 nëntor, vunë në pah një stërhollim performimi nga artistët e trupës së “Artpolisit” dhe kolegëve të tyre nga Serbia.
Qysh më 1965, Sartri pati bërë një përshtatje të kësaj drame kurdoherë të re, e cila qëlloi të ishte protestë e fuqishme kundër luftës në Algjeri. Së fundmi, shkrimtari e aktori Shpëtim Selmani e sipërmori këtë sprovë kaq të vështirë, pra duke i dhënë një shije lokale e një jeh gjithandej botës. Teksti i tij e ruan kuadrin origjinal me zota e vdekatarë, e megjithatë përditësimi i tij dramaturgjik rezonon gjerë e gjatë në realitetet e ditëve tona.
Nëpërmjet zërave të personazheve femra që janë kurthuruar në mynxyrën e vet – si puna e Hekubesë gjëmëmadhe, Andromakës fatkeqe, Kasandrës fatthënëse e Helenës sfiduese – ai shtjell dhembjen e pareshtur të Kosovës me britmat, vajet e vuajtjet e 20 mijë grave që ishin viktima të dhunimit gjatë luftës.
“Familjet e lumtura janë që të gjitha të njëjta; secila familje e palumtur është e palumtur në mënyrën e vet”, ishin fjalët e Tolstoit, me të cilat e hap romanin e tij mbi zhbërjen psikologjike të heroinës së tij moderne, Ana Karenina. Këto fjalë disi mund të përshtaten edhe këtu për të thënë se çdo dhembje njerëzore ka një shenjë unike, që kërkon përpjekje për ta kapur botën e brendshme të zhbërjes e rrënimit psikologjik që shpesh kalon i pazë.
Derisa στιχομυθία (stikhomythia) e origjinalit euripidian flet me gjuhë moderne, ai sakaq merr fuqi kundër luftës e mizorive të saj. Kjo më së miri gjen shprehje nëpërmjet monologëve të Selmanit (i cili, njashtu, është pjesë e kastit të shfaqjes). Kapërthurja e dy kohërave të ndryshme është drejtpeshuar mjeshtërisht me anë të thyerjeve të “murit të katërt” dhe referencave të herëpashershme moderne: “E gjithë bota është Troja jonë e lashtë dhe Troja juaj moderne. Mijëra kuaj, jo prej druri, por prej çeliku… fluturojnë. Pegasusë të hekurt që hedhin bomba andej e këndej”.
Të gjallët vuajnë
Përtej aspekteve të saj teknike, performanca si sipërmarrje është larg më kërkuese sesa që mund të pritet. Përveç sfidave të një fqinjësie ende të vështirë me plot smira, paragjykime e armiqësira, “Gratë e Trojës” u përballën edhe më një problem shtesë. Vallë dy gjuhët e shfaqjes, shqipja e serbishtja, do të shkonin mirë me njëra-tjetrën? Si produksion dygjuhësh, puna e dy regjisoreve Zana Hoxha dhe Maja Mitić meriton veçse lëvdata. Dygjuhësia shkrihet kaq sublimisht me ndërveprimin e një kasti të zgjedhur me aktorë si Maja Mitić, Shpëtim Selmani, Semira Latifi, Branka Stojković, Qëndresa Kajtazi, Labinot Raci dhe Aleksandar Stoimenovski. Andaj, mund të thuhet lirshëm se as audienca vendore e as ajo e huaj nuk mund të vërë re ndonjë inkonsistencë.
Janë dy detaje skenografike që e kanë hak vlerësimin: në skenën e hapjes, janë improvizuar valë deti, nga të cilat del Poseidoni që vajton rënien e Trojës. E gërshetuar me efektet zëruese nga gjëmimi i valëve të detit, kjo përfton ndjesinë e një pashprese të plotë përballë provanisë së pashpirt e memece që i ka braktisur vdekatarët. Gjatë performancës, herë pas here shfaqen edhe pendla që pezullojnë në ajër, një element ky që përpuqet me fytyrat pikë e vrer të grave fatkeqe, duke e theksuar brishtësinë e jetës së tyre. Ç’është e vërteta, këto janë strategji të mrekullueshme regjisoriale që shfrytëzojnë elemente të tilla për të vënë në spikamë përpjekjet vigane të grave kundër forcave të gjithëfuqishme.
Në origjinalin grek, thuajse secili deklamim i personazheve femra përmban shpërthime dhembjeje e pikëllimi (në origjinal ka pa fund raste vajtimesh si aiaí aiaí, ottototototoí, ió ió, aiaí, dhe é é, të cilat, në kohën e Euripidit, ishin evokime realiste nga jeta e përditshme). Sado që agonia e këtyre grave fatprera pezullon në ajër, performanca si tërësi është një ndërlojë e bukur mes dialogësh të goditur, një skene të thjeshtë por tërheqëse, dhe muzikës, e cila kap gjendjet kontrastuese e të ndryshueshme të personazheve. Është një lojë që bën tok vargje euripidiane me evokime krejt moderne, duke e theksuar fatin e gjëmshëm të 20 mijë grave të dhunuara gjatë luftës në Kosovë. Kjo ndërdyshje mendore e fizike më së miri jepet nga Andromaka: “Ata më detyruan të jetoj”.
Ngjan shpesh, sidomos në momente agonie, që të dalin në sipërfaqe shpërthime të thella ekzistencialiste: “Vetëm të vdekurit nuk ndiejnë dhembje”. Aty ku Euripidi vetëm me ngurrim shfaqte ndonjë kundërvënie ndaj Zotave për shpërfilljen e tyre, kjo performancë nga Prishtina plot guxim e pa fije frike thotë që vetë feja është fabrikë dhune. Bota e rrënuar e Trojës ka viktima andej e këndej, por të vdekurit tashmë nuk preken, sepse frika, agonia, dhe vuajtjet rëndojnë më së shumti mbi ata që kanë mbijetuar.
Me një dallim të shënueshëm prej veprës origjinale të Euripidit, ku perdet bien me vaje e tragjedi, kjo performancë sjell shpresë nëpërmjet ndërfutjes së momenteve me humor. Ky është një tjetër shembull i thyerjes së “murit të katërt” kur autori dhe aktori, Shpëtim Selmani, rijetëson një skenë që ngjan aq shumë me “Deconstructing Harry” të Woody Allenit: si nga hiçi, ai përballet sy me sy me personazhet e tij reale, nga jeta e përditshme, plot me rrebe, që i ankohen për fatet që ai ua shortoi atyre. Ka shpresë, prandaj, ka edhe jetë!
Historia më tragjike e pushtimit dhe shkatërrimit të Trojës antike pasqyrohet me robërimin e grave trojane nga grekët; mbretëreshës Hekuba, Kasandrës, Poliksenës e Andromakës.
Të përjetësuar me tragjedinë “Gratë e Trojës”, të shkruar nga Euripidi, pas fundit të Trojës ato ndahen nga mbretërit e princërit grekë si plaçkë lufte-robëresha.
Kjo histori e dhimbshme i ka shërbyer Qendrës për Arte dhe Komunitete, “Artpolis” dhe një grupi artistësh nga Beogradi (Serbi) për të krijuar shfaqjen “Gratë e Trojës”, duke treguar se dhimbja dhe realiteti trojan vazhdon të jetojë edhe në kohën tonë.
Me dramaturgji dhe regji të Zana Hoxhës dhe Maja Mitiq (Maja Mitić), dhe me tekst bashkëkohor nga Shpëtim Selmani, “Gratë e Trojës” është shfaqur të martën më 05.11.2024, në Teatrin “Dodona” në Prishtinë.
E inskenuar nga aktorë shqiptarë e serbë, “Gratë e Trojës” shpalosi vuajtjet e grave pas luftës, duke nxjerrë në pah dhunën edhe brutalitetin ndaj tyre.
E veçanta e shfaqjes është se aktorët shqiptarë flasin shqipe, ndërsa ata serbë serbisht, gjatë gjithë shfaqjes, të titruar në gjuhën angleze.
Shfaqja sjell përmes qasjes feministe ndjeshmërinë dhe qëndresën e grave përballë terrorit të luftë, nga Greqia antike e deri në ditët e sotme, ku luftërat po bëjnë kërdi. Gratë trojane udhëtojnë në kohë duke ri-sjellë tragjedinë e grave të që kanë përjetuar luftën e fundit në Kosovë, luftën në Gaza, Ukrainë, e gjetiu. Shfaqja bën thirrje për paq dhe fundin e konflikteve në botë, një thirrje që mori duartrokitjet e publikut.
Pamje nga shfaqja “Gratë e Trojës”. Foto: KALLXO.com.
“Troja, metafora për krimet e sotme”
Aktorja serbe, Maja Mitiq, tha për KALLXO.com se “Gratë e Trojës” flet rreth luftës, që në këtë moment po ndodhë në Gaza ose në Somali, apo luftës gjatë vitet e të ‘90-ta në Ballkan, në ish-Jugosllavi. Ajo thotë se arti duhet të fitojë përballë luftës.
“Ndjehem sikur gjithmonë arti duhet të fitojë, jo lufta dhe jo vrasja, përdhunimi, kush e di sa artistë në këto kohë nga Gaza apo Ukraina që janë emigrantë. Ne mendojmë për këta njerëz, janë nga lufta, janë emigrantë dhe kjo është arsyeja pse e pyes skenaristin, pse nuk i keni përfshirë edhe disa zota nga mitologjia greke që mund t’i mbronin pak, ndoshta do të mund t’i ndalnim këto luftëra që po ndodhin”- thotë Mitiq, e cila është edhe bashkëregjisore e shfaqjes, “Gratë e Trojës”.
Mitiq thotë se “Gratë e Trojës” do të shfaqet 22 dhe 23 nëntor (2024) në Qendrën për dekontaminim Kulturor në Beograd. Sipas saj, është e vështirë të sjellësh narrativat e luftës përmes artit. Por, siç thotë, janë tema të rëndësishme për ndryshimin e shoqërisë. “Unë zakonisht po zgjedh tema që janë të rëndësishme për ndryshimin e shoqërisë, sepse besoj se mund të bëj ndryshim”- tha Mitiq.
Aktori Shpëtim Selmani, që ka dramatizuar tekstin modern të shfaqjes, tha për KALLXo.com, se qëllimi i shfaqjes është që tw tregohet se Troja ekziston edhe në ditët e sotme.
“Ideja e shfaqjes është të tregojmë se vuajtja e grave ekziston ende, që sot ende ekziston Troja, në vendet të ndryshme ku ka luftëra, histori që janë të ngjashme me tragjeditë e lashta greke, jemi mbështet te vepra e Euripidit, ‘Gratë e Trojës’, e kemi bërë një gërshëtim me konflikte aktuale dhe i kemi lidhur situata”- tha ai.
Pamje nga shfaqja “Gratë e Trojës”. Foto: KALLXO.com.
Sfida e dygjuhësisë
Regjisorja Zana Hoxha, tha për KALLXO.com se shfaqja “Gratë e Trojës” është rezultat i një procesi të gjatë punë. “Nuk ka qenë lehtë, gati një vit gjysmë, është një prej proceseve më të vështira që i kam bërë në jetë”- tha ajo. Hoxha tha se shfaqja edhe pse bazohet në një prej tragjedive greke, flet për realitetin e sotëm. “S’kam dashur me i ik asaj çfarë po ndodhë, nuk kam mund me realizua ‘Grat e Trojës” pa e aktualizuar, pa dhënë një pjesë të Kosovës, Gazës, e asaj çfarë po ndodhë sot në botë”- tha Hoxha
Por, sfidë për të ka qenë realizmi i një shfaqje ku aktorët shqiptarë flasin shqip, ndërsa ata serbë serbisht, gjatë gjithë shfaqjes. Por, spas saj, ky është një hap historik. “Natyrisht, ka qenë sfiduese me punua në dy gjuhë se asnjë aktorë nuk e ka ditë gjuhën e serbe, ose aktorët serbë gjuhën shqipe. Vetëm unë i kam ditë të dyja gjuhët dhe ndonjëherë i jepja indikacionet në të tri gjuhët, shqipe, anglisht, serbisht”- ka thënë ajo.
Shfaqja “Gratë e Trojës”, sipas regjisores Hoxha do të shfaqet në Beograd në Serbi, më 22 dhe 23 nëntor (2024). Ndërsa tashmë regjisorja Hoxha ka marrë ftesë për pjesëmarrje në Itali për vitin e ardhshëm (2025).
“Revoltë. Ajo Tha. Revoltohu Sërish.”, shkruar nga Alice Birch dhe me regji nga Zana Hoxha, është një analizë e mprehtë, e zgjuar dhe e thellë mbi çfarë do të thotë të jesh grua, e interpretuar nga një kast tërësisht gra, duke përfshirë Natalia May, Xixi Xiao, Tanaka Mpofu dhe Olive McHugh.
Bota jonë post-apokaliptike, e dizajnuar nga Grace Rumsey, ri-imagjinon rregullat dhe traditat e mëparshme që çuan shoqërinë tonë drejt fundit. Ajo ngre pyetjen: Çfarë na ndalon të bëjmë diçka me të vërtetë radikale për të shpëtuar të ardhmen tonë? Revoluciononi gjuhën, Revoluciononi botën. Revoluciononi punën. Revoluciononi trupin. Gjallërohuni!
pati premierën e saj më 5 shtator në Greenhouse Festival, Londër. Deri tani, është shfaqur katër herë, përfshirë edhe më 28 shtator, 2024 në edicionin e 12-të të Festivalit FemArt.
Dramaturge: Alice Birch
Regjisore: Zana Hoxha
Aktore: Olive McHugh, Tanaka Mpofu, Xixi Xiao, Natalia May
Skenografia dhe Kostumet: Grace Rumsey
Dizajnere Ndriçimi: Ghoti Fisher
Dizajneri i Zërit: Aidan Gibson
Koreografe: Kristin Fredrickson
Konsulente për Instrumentet: Julia Deng Hanzu
Menaxhere e Skenës: Ace Turner
Asistente e Skenografisë dhe Kostumeve: Xiaomin Fan
28 Shtator 2024 | 21:00-22:10 | Teatri Oda, Prishtinë
Shkruar nga: Alice Birch | Regjisore: Zana Hoxha | Aktoret: Olive McHugh, Tanaka Mpofu, Xixi Xiao, Natalia May | Prodhim i: Akademisë së Muzikës dhe Dramës në Londër (LAMDA)
Më 28 Shtator 2024, Zana Hoxha solli për herë të parë në Kosovë pjesën teatrore të Alice Birch, “Revolt. She Said. Revolt Again”, në Teatrin Oda gjatë Festivalit FemArt 12. Shfaqja, e cila pati premierën e saj së fundmi në Teatrin Orange Tree në Londër, u prodhua nga LAMDA dhe mahniti edhe publikun në Prishtinë, ku shumë njerëz u ulën edhe në dysheme për shkak të pjesëmarrjes së madhe. Mes publikut ishte edhe Ambasadori Britanik, i cili përgëzoi personalisht regjisoren dhe aktoret.
“Revolt. She Said. Revolt Again” sfidon idetë tradicionale se si gratë duhet të sillen, duke përdorur një seri skenash të guximshme dhe provokuese për të vënë në dyshim gjuhën, marrëdhëniet, punën dhe normat e përditshme. Shkrimi i Alice Birch dekonstruon këto pritshmëri shoqërore, duke i rimagjinuar ato në mënyra të guximshme. Regjia e Hoxhës e çon këtë më tej, duke përmbysur veprimet dhe fjalët e zakonshme, nga simbolika e propozimeve për martesë deri te rishikimi i nënës, plakjes dhe dashurisë.
Pjesa reflekton idenë se “gratë e sjellshme rrallëherë bëjnë histori” dhe nxjerr në pah gjuhën kufizuese që ka kontrolluar gratë për shekuj me radhë. Zana Hoxha thekson këtë, duke u lejuar aktoreve të eksplorojnë fjalët dhe veprimet në mënyra që sfidojnë teatrin tradicional. Gratë, të luajtura nga McHugh, Mpofu, Xiao dhe May, shfaqin një seri emocionesh të papërpunuara, shpesh të pakëndshme, duke e bërë audiencën të reflektojë mbi kufizimet shoqërore të thelluara. Një skenë mbresëlënëse, ku një grua përfshihet me një shalqi të thyer, sfidon kufijtë e intimitetit dhe vetë-eksplorimit, duke provokuar audiencën të përballet me rezervat e saj mbi lirinë.
Pjesa është e ndarë në tre pjesë, secila duke eksperimentuar me teknika të ndryshme tregimi. Në një skenë të paharrueshme, katër gra nga gjenerata të ndryshme përballen në heshtje me audiencën, duke përfaqësuar sfidat që gratë përballen ndër shekuj. Ky moment, si pjesa tjetër e shfaqjes, sfidon kufirin mes aktorit dhe personazhit, duke bërë që publiku të ndihet i përfshirë në përvojën që po ndodh.
Regjia inovative e Zana Hoxhës i inkurajoi aktoret të thyejnë normat tradicionale të teatrit, duke dhënë një mesazh të fuqishëm se patriarkati nuk është një strukturë e pandryshueshme, por një konstrukt shoqëror që mund të shpërbëhet. Përtej politikave gjinore, pjesa eksploron tema më të thella të zgjedhjes, lirisë, fuqisë dhe kontrollit.
Shfaqja përfundoi me ovacion, ndërsa aktoret ngritën pankarta mbi kokat e tyre, duke ftuar publikun të bashkohej me to duke thirrur “NE KEMI ZGJEDHJE.” Nëpërmjet qasjes së guximshme të Zana Hoxhës, audienca në Kosovë dëshmoi fuqinë e grave që sfidojnë kufijtë dhe u inkurajuan të reflektojnë e të bëhen pjesë e thirrjes për ndryshim. Shfaqja lë pas pyetje që kanë nevojë për kohë për t’u përpunuar: A kemi lejuar ndonjëherë veten të jemi aq të lirë sa të hedhim poshtë kufizimet e imponuara nga shoqëria?
Rilind Beqa
Recent Comments